لیکوالان: دستراتیژیکو او سیمه ایزو مطالعاتو افغان انسټیټوټ کلتوری څانګه
د افغانانو په کلتوري او سیاسي جوړښت کې، جرګه له پخوانیو وختونو راهیسې د شخړو او ستونزو د حل یوه مهمه وسیله ګڼل شوې ده. جرګه د قومي، سیاسي او ټولنیزو ستونزو د سوله ییز حل لپاره یو پلیټ فارم دی چې په پښتونولۍ کې ژورې ریښې لري. دا دودیزه غونډه د پښتنو لپاره د سولې او انصاف په رامنځته کولو کې مهم رول لوبوي، چیرې چې د ټولنې مشران او سپین ږیري د ستونزو د حل لپاره سره راټولیږي. جرګه د پښتنو د ټولنیز نظم یوه حیاتي برخه ده او د پښتنو په تاریخ کې له ډېرې مودې راهیسې د اختلافاتو په سوله ییزه حل کې رغنده رول لوبولی
په معاصر تاریخ کې لومړۍ مهمه او تاریخي لویه جرګه د میرویس نیکه (۱۰۸۸هـ ق ۱۷۰۹ع) لخوا جوړه شوه چې ډیر تاریخي اهمیت لري.
دا جرګه د میرویس نیکه په مشرۍ د کندهار په مانجه کې جوړه شوې وه. جرګې یوه ورځ دوام وکړ او پریکړه وشوه چې زموږ پر خاوره د ګرګین تسلط ختم شي. د همدې تاریخی لویې جرګې د فیصلو په نتیجه کې د هوتکیانو طلایی دوره پیل شوه چې د افغانی واکمنۍ د واک اوسلطنت سرحدونه تر اصفهانه رسیدلی وو.
د احمد شاه ابدالي له وخته د جرګې تاریخي نقش
احمد شاه ابدالي هم د میرویس خان هوتک په څېر د لویو ولسي او ملي پرېکړو لپاره، جرګې ته خورا اهمیت ورکړ او د میرویس نیکه له وخته، جرګه د پښتنو په قبایلي جوړښت او د افغانستان په سیاسي تاریخ کې بنسټیز رول لري.
کله چې احمد شاه ابدالي په ۱۸مې پېړۍ کې د افغانستان د بنسټ ډبره کېښوده، جرګې د قومي یووالي او همغږۍ لپاره مهمه وسیله وه. هغه د جرګو له لارې د خپلواکۍ او ملي یووالي د ټینګښت لپاره کار واخیست، او د قبایلي مشرانو په مرسته یې د افغانستان پرمخ وړلو لپاره د خپلو خلکو تر منځ یووالي رامنځته کړ. د ابدالي په وخت کې جرګه د شخړو د حل، د ملي پالیسیو په جوړولو او د ټولنې د یووالي د رامنځته کولو لپاره اغېزمنه وه.
د امان الله خان د وخت جرګې
په ۲۰مه پېړۍ کې د امان الله خان د واکمنۍ پر مهال، جرګې د ملي اصلاحاتو په بهیر کې مهمه ونډه لرله. امان الله خان، چې د افغانستان د خپلواکۍ په ترلاسه کولو او مدرنیزم د راوستلو لپاره پیژندل کیږي، د خپلو اصلاحاتو د پرمختګ لپاره د جرګو له دود څخه استفاده وکړه. د امان الله خان په دوره کې، هغه هڅه وکړه چې د خلکو ملاتړ د اصلاحاتو په بهیر کې ترلاسه کړي او د قبایلي مشرانو او جرګو له لارې د هیواد په بیلابیلو برخو کې خپل پروګرامونه وړاندې کړي.
په دې وخت کې، امان الله خان د جرګو له لارې د ټولنیز او اقتصادي پرمختګ لپاره ګامونه پورته کړل. د هغه د هڅو په ترڅ کې، جرګې د هېواد په بیلابیلو برخو کې ترسره شوې ترڅو د خلکو نظرونه او ملاتړ ترلاسه کړي. د جرګو له لارې د خپلواکۍ پیغام خلکو ته ورسید او د افغانستان په بیلابیلو سیمو کې یې د خلکو ملاتړ ترلاسه کړ. په ځانګړي ډول، هغه د جرګې په دودیزه لاره د قومي مشرانو او علماوو ملاتړ ترلاسه کړ ترڅو د هغه اصلاحاتي تګلارې په بریالیتوب سره پلی شي.
د اعلیحضرت ظاهر شاه د وخت جرګې
اعلیحضرت ظاهر شاه، چې له ۱۹۳۳ څخه تر ۱۹۷۳ پورې د افغانستان پاچا و، د خپل اوږد واکمنۍ پر مهال د افغانستان د سیاسي جوړښت د اصلاح او د نوي اساسي قانون د جوړولو لپاره له جرګو ګټه پورته کړه. د ظاهر شاه په وخت کې، جرګې نه یوازې د قومي او قبایلي شخړو د حل لپاره کارېدې، بلکې په ملي کچه د سیاسي اصلاحاتو د پلي کولو لپاره هم ترسره شوې.
په ۱۹۶۴ کې د ظاهر شاه په مشرۍ، یوه لویه جرګه راغوښتل شوه ترڅو د افغانستان اساسي قانون تصویب کړي. دا لویه جرګه د افغانانو په سیاسي تاریخ کې یوه مهمه پېښه وه، چې له مخې یې د اساسي قانون جوړښت او د یوې مشروطه سلطنتي حکومت جوړښت رامنځته شو. د دې جرګې په ترڅ کې، د ټول هېواد استازو، علماوو، او قومي مشرانو د اساسي قانون په اړه خپل نظرونه وړاندې کړل، او دا د افغانستان د سیاسي جوړښت لپاره یو بنسټیز بدلون ګڼل کېده.
د دې لویې جرګې موخه دا وه چې د خلکو په استازیتوب د هیواد د سیاسي نظام لپاره داسې چوکاټ رامنځته کړي چې د ټولو ښکیلو خواوو لپاره د منلو وړ وي. د .ظاهر شاه د واکمنۍ پر مهال، جرګې نه یوازې د قانون جوړونې په برخه کې اغېزمنې وې، بلکې د قومي شخړو په حل .کې یې هم مهمه ونډه لرله
د تېر جمهوریت په شل کلنه دوره کې هم څو مهمې جرګې وشوې چې لویې ملي او سیاسي پریکړې یې وکړي. چې د جمهوریت د دورې د جرګو څو نمونې د ذکر وړ دي:
د ٢٠٠٢ کال اضطراری لویه جرګه، د ٢٠٠٣ کال د اساسي قانون لویه جرګه او د ٢٠١٠ کال د سولې مشورتي لویه جرګه.
په سیاسي او ټولنیز نظام کې د جرګو ونډه
په افغاني ټولنه کې د جرګې ارزښت له لرغونې زمانې څخه تر معاصرو وختونو پورې دوام لري. د افغانستان په قبایلي سیمو کې، چیرې چې مرکزي حکومت تل کمزوری پاتې شوی، جرګه د خلکو لپاره د شخړو د حل او د عدالت د ترلاسه کولو یوازینۍ مرجع ده. د جرګې غړي د ټولنې سپین ږیري او مشران وي، چې په خپله سیمه کې د ستونزو او دعوو په اړه پرېکړې کوي. په دې توګه، جرګې د افغانانو لپاره د قانوني او ټولنیز نظم د ساتلو یوه حیاتي وسیله ده.
د پښتون ژغورنې غورځنګ او د جرګو معاصر اهمیت
په معاصر وخت کې، د پښتنو د جرګو دود د پښتون ژغورنې غورځنګ له لارې بیا ژوندی شوی دی. پښتون ژغورنې غورځنګ یو ولسي خوځښت دی چې د پښتنو د حقوقو او عزت د خوندیتوب لپاره جوړ شوی دی، او د ترهګرۍ او پوځي عملیاتو په ترڅ کې د پښتنو پر وړاندې د ترسره شویو ظلمونو په وړاندې مبارزه کوي. د پښتون ژغورنې غورځنګ د جرګې دود د خپلو ستونزو د حل لپاره د یوې سوله ییزې لارې په توګه کاروي.
د اکتوبر په ۱۱مه نېټه په خیبر کې د پښتون ژغورنې غورځنګ یوه مهمه جرګه ترسره کېږي. دا جرګه په داسې وخت کې جوړیږي چې پښتانه د ترهګرۍ او پوځي عملیاتو له امله له ګڼو ستونزو سره مخ دي. د دې جرګې موخه دا ده چې د پښتنو ترمنځ یووالی رامنځته کړي او د دوی حقونه په نړیواله کچه مطرح کړي. د پښتون ژغورنې غورځنګ د جرګې له لارې د پښتنو د حقونو د خوندیتوب لپاره هڅې کېږي، او دا به د پښتنو د یووالي او پیوستون لپاره یو مهم ګام وي.
د اکتوبر ۱۱ مې جرګې اهمیت
دا جرګه د پښتنو لپاره د سولې، یووالي او پیوستون د رامنځته کولو یوه مهمه هڅه ده. د جرګې له لارې، د پښتون ژغورنې غورځنګ مشران هڅه کوي چې د شخړو او ستونزو د حل لپاره سوله ییزې لارې چارې ومومي او د پښتنو حقونه خوندي کړي. د دې جرګې اهمیت په دې کې دی چې دا به د پښتنو لپاره د یو سیاسي پیغام په توګه کار وکړي، چې د دوی د ستونزو او غوښتنو په اړه به نړیوالو ته روښانه پيغام ورسوي.
د اکتوبر د ۱۱ مې جرګې مثبتې اغېزې
د پښتون ژغورنې غورځنګ د جرګې یو مهمه اغېزه دا ده چې دا به د پښتنو ترمنځ یووالی او پیوستون رامنځته کړي. دا جرګه د خبرو اترو او تفاهم له لارې د شخړو د حل لپاره د یو سوله ییز فورم په توګه کار کوي، او تمه ده چې د پښتنو ترمنځ د یووالي او همغږۍ روحیه پیاوړې کړي.
دا جرګه به نه یوازې د پښتنو لپاره یو مهم پلیټ فارم وي، بلکې بلوڅو او نورو محرومو قومونو ته به هم د خپلو حقونو د اخیستو او د سوله ییزې مبارزې لپاره یوه الهام بخښونکې وسیله وګرځي.
دا جرګه کولای شي د دې ټولنو ترمنځ د یووالي لپاره یو ځواکمن عامل وګرځي او د پیوستون او ګډ هدف احساس رامنځته کړي. دا جرګه به وښيي چې څنګه دودیز میکانیزمونه، لکه جرګه، د خلکو د ستونزو د حل او د عدالت د غوښتنې لپاره کارول کیدای شي، او په دې توګه به محرومې ډلې وهڅوي چې سره یو ځای شي، اتحادونه جوړ کړي او د خپلو ګډو اهدافو لپاره په ګډه کار وکړي. په پای کې، دا جرګه کولای شي د دې قومونو ترمنځ اړیکې پیاوړې کړي او د مساوات، عدالت او د دوی د حقونو د پېژندلو لپاره یو پراخ سوله ییز او رغنده حرکت ته وده ورکړي. همدارنګه، دا جرګه به نړیوالو ته دا پیغام ورسوي چې پښتانه د خپلو حقونو د خوندیتوب لپاره سوله ییزې لارې چارې غوره کوي.
د جرګو دود د پښتنو په ټولنه کې له پخوانیو وختونو راهیسې د یووالي، سولې او عدالت د رامنځته کولو لپاره یوه حیاتي وسیله ده. د احمد شاه ابدالي له وخته تر امان الله خان او ظاهر شاه پورې، جرګو د قومي شخړو په حل او د سیاسي اصلاحاتو په پلي کولو کې مهمه ونډه لرلې ده. په معاصر وخت کې، د پښتون ژغورنې غورځنګ د جرګو دود بیا ژوندی کړی او د پښتنو د حقونو د خوندي کولو لپاره یې نوې لارې چارې وړاندې کړې دي. د اکتوبر ۱۱ جرګه په خیبر کې به د پښتنو د یووالي او پیوستون لپاره یو مهم ګام وي، او پښتنو لپاره به یو تاریخي پیغام ولېږدوي.